ZINVOL, BETEKENISVOL EN HET GOEDE LEVEN

Filosoferen over het leven.. is het zinvol? In onderstaande drieluik licht ik graag het één ander toe over zinvol, betekenisvol en het goede leven. 

EEN ZINVOL LEVEN

Er wordt de laatste tijd veel over dit onderwerp geschreven, maar heeft dat zin? In hoeverre is de vraag naar een zinvol leven te beantwoorden? Naar mijn mening niet! Althans dat ligt eraan wat we verstaan onder zinvol. De meeste mensen verstaan daaronder dat ons leven een doel in zichzelf heeft en dat we inhoud moeten geven aan dat inherente doel. Als dat zo is, dan kan je spreken over een zinvol leven en dus nooit over een zinloos leven. De tragiek is alleen dat zo’n inherent doel van ons leven niet bestaat: het is een verzinsel. Ik wil dit toelichten…

De kosmos

Ik begin helemaal aan de buitenkant. Wat is de zin van de kosmos? Waartoe bestaat de kosmos? We weten wel ongeveer wat de kosmos is, te weten een oneindige ruimte die steeds groter wordt en waarin zich een ontelbaar aantal sterrenstelsels bevinden. Het waarom en waartoe van al die sterrenstelsels is voor ons niet te doorgronden. Binnen die kosmos bevinden wij ons in het sterrenstelsel dat we de ‘Melkweg’ noemen. Elk sterrenstelsel bestaat op zich weer uit een ontelbaar aantal sterren en in ons sterrenstelsel noemen wij één daarvan de zon, onze zon.

Zonder doel geen zin

Van onze zon weten we het een en ander. Zo weten we dat deze ster ongeveer 5 miljard jaar geleden is ‘geboren’. Ook weten we dat de levensduur van deze ster ongeveer 15 miljard jaar is, waarna onze zon ‘sterft’. We zitten met onze zon dus op een derde van zijn levensduur. Deze ster heeft geen kenbaar doel en is dus zonder zin. Dat geldt ook voor de planeten die om deze ster draaien, waarvan onze aarde er één is. Het is dan vreemd om te veronderstellen dat één fenomeen op die aarde, WIJ, wel een inherent doel hebben.

Vrij recent ontstond de mens

Als je de mens beziet in het perspectief van het bestaan van onze ster is die veronderstelling bovendien nogal aanmatigend. Ik leg dat uit. In een minuut zitten 60 seconden. In een klokuur zitten dus 60 x 60 = 3600 seconden. Als kleine wijzer van de klok een keer rond gaat is dat 12 x 3600 seconden = 43.200 seconden. De aarde bestaan circa 4 miljard jaar en voor het gemak neem ik dat het 4,3 miljard jaar is (= 4.300.000.000.000 jaar). En als je die leeftijd vergelijkt met 43.200 seconden in 12 klokuren kom je erop uit dat elke klokseconde gelijk is aan 1 miljoen jaar.

Mensachtigen – dus nog niet eens onze soort, de homo sapiens – bestaan zo’n miljoen jaar. Dus als de klok 12 uur rond is gegaan en het twaalf uur slaat ontstaan mensachtigen pas bij de twaalfde slag van de klok. Vanuit het perspectief van de kosmos zijn de mensen er dus maar net.

Geen zin maar betekenis

Maar als ons leven dan geen zin heeft, wat moeten we dan? Dan gaan we doen wat we al heel lang doen en dat is zelf betekenis aan het leven geven. Daarbij gaat het erom wat voor jou betekenis aan het leven geeft. En wat wellicht nog belangrijker is, welke betekenis jij toevoegt aan het leven van anderen. Wij kunnen namelijk geen mens worden zonder anderen. Wij kunnen alleen mens worden te midden van andere mensen! Dat begint met je ouders en je directe familie. Daarna komen je verdere familieleden en je vrienden en vriendinnen. Daarna komen je klasgenoten en later je collega’s, de mensen die je tegenkomt op de sportvereniging of in de stad, enzovoorts. Dat houdt in dat als je een betekenisvol leven wilt leiden je dat alleen kunt doen samen met anderen.

Betekenis is namelijk niet alleen iets wat je zelf maakt, maar ook iets dat je door anderen wordt toegekend! Dat doen we voor een heel belangrijk deel door middel van verhalen. Als kind hoor je vooral veel verhalen en naarmate je ouder wordt ga je zelf ook verhalen vertellen. Die verhalen worden boeiender naarmate er meer personen in voorkomen. Een verhaal alleen over je zelf gaat is meestal erg saai! Maar wat maakt een betekenisvol verhaal? Daarover meer, als ik het heb over wat je dan moet doen.

“Geduld, mildheid, oprechtheid zijn een goed dat men met zich meeneemt en waarmee men zich voortdurend kan verrijken zonder te behoeven vrezen dat de daaraan ontleende verdienste en voldoening ons zal worden ontnomen.” – Jean-Jacques Rousseau (Franse filosoof)

BETEKENISVOL LEVEN

Leven houdt in dat je dingen doet. Niets doen is geen echte optie. Zeker als je ouder wordt en een zelfstandig leven gaat leiden kan dat niet zonder dat je aan de slag gaat, al is het maar om in je levensonderhoud te voorzien. Elk menselijk handelen wordt (bijna) altijd voorafgegaan door enig nadenken en het daadwerkelijk handelen, komt tot stand door een besluit en de inwerking van je wil. Ik leg dat uit. 

Ijskoffie of Rose lemonade?

Op een mooie zonnige dag heb ik zin in iets lekkers: een ijskoffie, of misschien wel een rose lemonade. Mijn motief is dat ik zin heb in iets lekkers. Ik denk na. Ik moet een keuze maken, want ik heb onvoldoende geld bij me om en een ijskoffie en een rose lemonade te kopen. Ik denk verder na en neem een besluit. Tot zover speelt alles zich af in mijn hoofd. Dan komt mijn wil in het geding en ik handel: ik leg mijn geld op de toonbank en zeg ‘mag ik een ijskoffie’? Voordat ik mijn wil in het geding breng heb ik te maken met verlangens, wensen, twijfels; na mijn besluit en de inbreng van mijn wil zijn de twijfels voorbij en geef ik inhoud aan mijn besluit. Bijna al ons gedrag verloopt langs deze lijn.

Interne en externe motieven

Menselijk gedrag kent heel veel motieven en vormen. Toch kunnen we menselijk gedrag in veel gevallen herleiden tot twee soorten motieven: interne en externe. Bij interne motieven ligt het doel van het handelen in de handeling zelf. Ik wil dat doen, omdat ik het leuk vind. Bij externe motieven ligt het doel van mijn handelen buiten mij. Mijn handelen is instrumenteel, het is een middel tot een ander doel. Ik doe dat omdat ik daarmee iets bereik dat ik graag heb, maar dat buiten mij zelf ligt. In essentie zijn die externe doelen te herleiden tot: geld, macht en status. 

De moderne mens heeft vaak externe motieven

Heel veel van het handelen van de moderne mens is afgestemd op dit soort doelen. Geld maakt gelukkig! Het is fijn om de baas te kunnen zijn. Het is geweldig als anderen tegen je op kijken! We worden in dat streven op slimme wijze bespeeld door de reclame, de mode, de sociale media, enzovoorts. Al deze partijen proberen je voor te schrijven wat je gelukkig zal maken en wat je daarvoor moet doen. Het nastreven van deze doelen is nooit voltooid; er is altijd weer wat nieuws, wat anders, wat mooiers, wat hipper. We moeten die trends volgen, want anders tellen we niet meer mee.

Bij interne motieven gaat het daarentegen om het plezier dat je vindt in het handelen zelf. Een goed voorbeeld hiervan is sport, maar er zijn veel meer activiteiten waarbij het plezier in het handelen voorop staat. Het handelen is niet een middel, is niet instrumenteel maar is een doel in zich zelf, het is substantieel. Het plezier neemt toe als je dat kunt delen met anderen die datzelfde soort plezier zoeken. De activiteit biedt voldoening en dat is genoeg.

Streven naar kwaliteit

Als je iets echt leuk vindt om te doen wil je het ook zo goed mogelijk doen. Voldoening leidt als vanzelf tot het streven naar kwaliteit in wat je doet. Je wilt het zo goed mogelijk doen. Er zijn heel veel gebieden waarvoor dit opgaat. Je gaat niet het onderwijs in voor geld, macht of status, maar omdat je het leuk vindt, het geeft je voldoening. Dat geldt voor de zorg, voor natuurbeheer, de politie, de brandweer, enzovoorts.

Natuurlijk is de scheidslijn tussen externe doelen en intern gemotiveerd handelen niet altijd even scherp. Je werkt altijd ook om brood op de plank te krijgen en als je in je werk weinig voldoening vindt kan je dat altijd daarbuiten vinden in bijvoorbeeld sport of vrijwilligerswerk. Kortom, er is alle ruimte voor nuance.

Betekenisvol geeft voldoening

Waar het om gaat is betekenis. Je leven krijgt voor je zelf en voor anderen meer betekenis door wat je voldoening geeft dan door de omvang van je bankrekening. De bankrekening leidt altijd tot zorgen; is het wel genoeg, hoe krijg ik meer. Activiteiten waarin je voldoening vindt zijn natuurlijk niet altijd zorgeloos, maar die zorgen ontstaan uit betrokkenheid en niet uit hebzucht. Activiteiten die voldoening schenken zijn meestal ook activiteiten die je samen met anderen onderneemt. Jouw betekenis neemt daardoor toe en ook de betekenis van anderen voor jou en zo heb je dus nog meer redenen om voldaan in het leven te staan.

  “Ik heb u midden in het heelal gezet.. opdat gij als een vrij en soeverein kunstenaar uzelf boetseert” – Pico Della Mirandola (Italiaans humanist)

HET GOEDE LEVEN

Dit begrip stamt uit de Griekse oudheid. Het goede leven was het resultaat van verschillende activiteiten die vooral te maken hadden met zelfonderzoek. De oude Grieken onderzochten hun opvattingen, verlangens, emoties en goede en slechte gewoontes. Door middel van dit zelfonderzoek wilden ze komen tot leefregels om hun standvastigheid te vergroten. Ze gaven praktische invulling aan dit zelfonderzoek door middel van reflectie op het eigen handelen, geestelijke en lichamelijke oefening, meditatie en sober leven. Dat gebeurde vaak samen met vrienden. Men gaf elkaar advies en spoorde elkaar aan. Het ging erom tot een bestaansethiek te komen en daarmee vorm te geven aan een goed leven. Dat goede leven gaf je inhoud met je handelen.

Don’t talk but act

Helaas zijn wij vandaag de dag dat laatste een beetje vergeten. We hebben het vooral over onze opvattingen, waarden, vaak abstracte begrippen die we belangrijk vinden. We praten daar graag over. Maar dat is iets anders dan ernaar handelen. We kunnen rechtvaardigheid heel belangrijk vinden, maar toch de werkster te weinig en bovendien zwart te betalen. Als je echt rechtvaardig bent, zien de anderen dat in je gedrag! De Romeinse filosoof Seneca zegt dat al volgt:

  “Alle gezonde waarheden moeten telkens weer besproken en overwogen worden, zodat ze ons niet alleen bekend zijn maar ook praktische betekenis krijgen.”

Het goede leven moet dus in de praktijk worden gebracht en zichtbaar worden!

Verantwoorde keuzes

Dat goede leven heeft twee dimensies: moreel en praktisch. De morele dimensie betreft het leven naar letter en geest baseren op de moraal. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, want wat is de moraal? Daarop is geen ondubbelzinnig antwoord mogelijk. In de moderniteit zijn er veel, heel veel opvattingen over hoe we zouden moeten leven en wat we wel en niet mogen doen. Dat betekent dat je ook hiervoor vooral op je zelf bent aangewezen. Je moet zelf keuzes maken wat moreel verantwoord is. De uitkomst van je keuzes moet bij voorkeur tot een samenhangend gedachtegoed leiden; een gedachtegoed dat je kunt uitleggen en waarvoor je je kunt verantwoorden.

Een passende leefstijl

De praktische dimensie van het goede leven is eenvoudiger inhoud te geven. Het gaat erom prettig te leven. Dat is niet hetzelfde als elke gril die in je opkomt volgen en elke gelegenheid voor een feestje aangrijpen. Ook de vraag hoe prettig te leven vergt gedegen nadenken over wat er werkelijk toe doet. De uitkomst verschilt natuurlijk per mens, maar iedereen die hier serieus werk van wil maken moet daar goed over nadenken en de consequenties van zijn of haar keuzes terdege onder ogen zien. Een prettig leven leiden is niet iets voor een weekje maar het gaat om duurzaam prettig te leven. Daar past een leefstijl bij. Dat hoeft helemaal niet iets unieks te zijn zolang deze leefstijl maar bij je past. 

Bewuste keuzes

De basis van een persoonlijke leefstijl ligt in het maken van bewuste keuzes en je niet het hoofd op hol laten brengen door reclames, trends, influencers, enzovoort. Die bewuste keuzes houden ook in dat je weloverwogen besluit om bepaalde dingen niet meer te doen. Een eigen levensstijl is niet iets dat je alleen in je hoofd hebt, maar die zichtbaar is in je gedrag: wat je eet en drinkt, hoe je je kleedt, welke keuzes je maakt in je vervoer, wat je leest, met wie je omgaat (en met wie niet).

Verandering vergt inspanning

Het is niet iedereen gegeven het roer drastisch om te gooien en een nieuwe levensstijl aan te nemen en dat hoeft ook niet. Je kunt je eigen levensstijl ook geleidelijk veranderen. Je kunt beginnen met meer bewegen om daarna je eetgewoonten aan te pakken. Elk traject is goed, zolang je maar een weloverwogen doel voor ogen hebt en je realiseert dat het verwezenlijken van dat doel niet vanzelf gaat maar een gerichte inspanning vereist. Het bereiken van dat doel levert niet alleen de voldoening die bij het bereiken van een mijlpaal hoort, maar zal ook leiden tot een veel bestendiger gevoel van voldoening. Dat is pas echt een goed leven.

Beeld: zelf samengesteld beeld met foto’s van Unsplash
Tekst geschreven door dr. Peer de Vries, filosoof