Als 40-plusser word je steeds vaker geconfronteerd met het verlies van een dierbare. Jij zelf of vrienden verliezen hun ouders en soms een partner waar je jarenlang lief en leed mee hebt gedeeld. Op dat moment realiseer je je dat dit verlies ook een
zintuiglijk verlies van je geliefde is…
Je hoort, ziet, ruikt en voelt diegene niet meer. De bewustwording van deze onwaarneming is een pijnlijke ervaring. Hoe ga je om met dit verlies en weer op zoek naar zingeving?
Jenneke Verdoorn, docente Frans en Spaans, moest afgelopen zomer afscheid nemen van haar geliefde partner en vindt troost in literatuur. In deze blog bespreekt zij hoe literatuur haar steunt in de zoektocht naar zingeving; Zingeving na het overlijden van haar man.
Een labyrinth van emotionele waarnemingen
Afgelopen zomer overleed mijn geliefde echtgenoot. Mijn ervaring is dat het verlies van een partner een gat in je bestaan slaat. Al je zintuigen worden getroffen en daarna moet je je weg zoeken in een doolhof van dagelijkse dingen en een chaos in je hoofd aan gevoelens, emoties, gedachten, dromen. Je staat op scherp terwijl de balans tussen lichaam en geest weg is. Als gevolg hiervan krijg je het idee dat niets meer klopt.
De maanden voor het overlijden voelden aan alsof ik in de wachtkamer zat van de dood. De verlammende angst maakte zich meester van mij. Die verlamming is nog steeds voelbaar. Het idee dat ik maar wat doe om de dagen door te komen. De eenzaamheid die je soms aanvliegt. Muziek die je aan het huilen brengt. Momenten waarop je vergeet dat je geliefde er niet meer is en je even iets met hem wilt delen en in een flits beseft dat hij er niet meer is.
Liefde voor literatuur
Tijdens zijn ziekbed hebben we alles samen gedaan, als een hecht team. We bespraken de prachtige gedichten en muziek die we de afgelopen 34 jaar deelden. Vroeger las hij mij ’s avonds voor uit de Mei van Herman Gorter waarbij de prachtige dichtregels in combinatie met zijn rustgevende stem mij steevast in slaap wiegden.
Ik werd altijd opgetild door mooie romans en gedichten. Kan literatuur mij ook helpen nu mijn partner niet meer lijfelijk aanwezig is? Hoe komt dit bij je binnen op het moment dat je iemand moet missen en wat bewerkstelligt het? Ik denk aan prachtige teksten die mij diep hebben geraakt. De muzikaliteit van de autobiografische Franse roman l’Amant van Marguerite Duras (1984, éditions de Minuit) heeft mij tot tranen geroerd.
In deze roman die zich afspeelt in Frans Indochina, beleeft de 15 jarige Marguerite een liefdesrelatie met een man uit Cholen. Ze moet hem achterlaten en vertrekt per stoomschip naar Frankrijk. Als lezer kijk je door de ogen van de jonge Marguerite wanneer het schip de kade verlaat en het ruime sop kiest. Haar minnaar slaat haar gade vanuit zijn auto op de kade en zij kijkt vanaf de reling van het schip naar hem. Maar het is pas midden op de Indische oceaan en er een wals van Chopin door het nachtelijk duister klinkt, dat zij zich ten volle realiseert dat ze van de man uit Cholen heeft gehouden.
L’Amant
“Cette nuit-là, perdue entre les nuits et les nuits, de cela elle était sûre, la jeune fille l’avait justement passée sur ce bateau et elle avait été là quand cette chose-là s’était produite, cet éclatement de la musique de Chopin sous le ciel illuminé de brillances. Il n’y avait pas un souffle de vent et la musique s’était répandue partout dans le paquebot noir, comme une injonction du ciel dont on ne savait pas à quoi elle avait trait, comme un ordre de Dieu dont on ignorait la teneur. Et la jeune fille s’était dressée comme pour aller à son tour se tuer, se jeter à son tour dans la mer et après elle avait pleuré parce qu’elle avait pensé à cet homme de Cholen et elle n’avait pas été sûre tout à coup ne de pas l’avoir aimé d’un amour qu’elle n’avait pas vu parce qu’il s’était perdu dans l’histoire comme l’eau dans le sable et qu’elle le retrouvait seulement maintenant à cet instant de la musique jetée à travers la mer”.
De minnaar
“Het was tijdens die ene nacht, te midden van alle andere nachten, daarvan was het jonge meisje zeker, het was die nacht op de boot en ze was erbij geweest toen dat bijzondere zich had voorgedaan, die uitbarsting van muziek van Chopin onder de door de sterren verlichte hemel. Er was geen zuchtje wind geweest en de muziek had zich verspreid over de hele boot, als een hemels bevel waarvan ze niet wist waar het over ging, als een Goddelijk bevel waarvan ze de inhoud niet kende. En het meisje was opgestaan om op haar beurt zelfmoord te plegen, om zich op haar beurt in zee te werpen en daarna had ze gehuild omdat ze gedacht had aan de man uit Cholen en ze er opeens niet zeker van was dat ze niet van hem had gehouden op een manier die ze niet had beseft omdat die liefde in de vergetelheid was geraakt zoals water in zand wegzinkt en ze haar nu pas terugvond op het moment dat de muziek zich over het water uitstortte“
Vertaling passage uit l’Amant van Marguerite Duras (Editions de Minuit, 1984, p.138). Vrij vertaald door Jenneke Verdoorn
In de film van J.J. Annaud die gemaakt is n.a.v. de roman komt dit fragment tot leven in het Frans: l’Amant
“Sous le ciel illuminé de brillances”
Een panorama die alle zintuigen raakt
Is deze literaire ervaring helend? De onmetelijke schoonheid van de taal en de muziek laten een panorama zien die alle zintuigen raakt. Dat ontroert tot tranen toe en is puur en in staat om je te verheffen boven je verdriet uit. Of misschien vallen schoonheid en verdriet op zo’n moment samen. Ja, dat is het eigenlijk, ik projecteer de emoties die ik ervaar bij deze roman op mijn eigen relatie. Het toont hoe mooi onze relatie was en dat is troostrijk en hartverscheurend tegelijkertijd. Steeds weer zoek ik met heel mijn wezen, en dus met al mijn zintuigen, naar eenwording met mijn geliefde. Deze literaire beleving is een van de middelen die mij dichter bij hem brengen. Via mijn zintuigen herbeleef ik onze liefde waardoor ik steeds weer via de schoonheid geestelijk dichtbij hem kom en tegelijkertijd besef dat we lijfelijk gescheiden zijn. De tastzin is het zintuig dat het meest lijdt onder de afwezigheid van mijn geliefde. Mijn tastzin moet het doen met de herinnering aan hem.
Kunst als extra dimensie
De Belgische psychiater Dirk de Wachter heeft een boek geschreven die de titel draagt De kunst van het ongelukkig zijn (2019). Hij zegt dat hij denkt “dat zin te maken heeft met zorg hebben voor het geluk van de ander”. Deze titel heeft raakvlakken met de fase waarin ik mij momenteel bevind. Ik kan helaas niet meer zorg hebben voor het geluk van mijn geliefde partner. Er is verdriet, ik voel me ongelukkig, maar de kunst brengt een extra dimensie aan van verdieping die de pijn verzacht.
“Streven naar het geluk als levensdoel is een vergissing. Streven naar zin en betekenis daarentegen is waar het in het leven om draait” – Dirk de Wachter, psychiater
